کوچه باریک

ساختار قومی و قبیله ای ایران تا پیش از نیمه دوم سده نوزدهم ، شکل گیری آگاهی طبقاتی و به دنبال آن مبارزه برای یک هدف و یک خواست مشترک را به تاخیر می انداخت و همین امر باعث می شد تا شاهان قاجار علیرغم توانایی ها و قدرت ناچیز خود با تکیه بر سیاست "تفرقه انداز و حکومت کن ." سال ها سایه شوم فرمانروایی خویش را بر پیکر ایران اندازند .
در نیمه دوم سده نوزدهم نفوذ و تاثیر سیاسی و اقتصادی غرب منجر به شکل گیری"طبقه روشنفکر" ، بواسطه یرخوردهای ایدئولوژیک و نهاد های نوین ارتباطی ، و "طبقه متوسط سنتی" که در واقع تجار و بازرگانان پراکنده محلی بودند که بواسطه رشد سلطه غرب بر اقتصاد ایران و تهدید اقتصاد داخلی برای نخستین بار از دردها و مشکلات مشترک خود آگاه شدند ، گردید . آنچنان که آبراهامیان می گوید : " همین مفاهیم رادیکال طبقه تحصیلکرده جدید و عقاید شیعی ضد دولتی طبقه متوسط سنتی بود که سرانجام پیروزی انقلاب مشروطه را ممکن ساخت . "
فکر تاسیس مجلس شورای ملی نخستین بار در زمان مظفرالدین شاه به دنبال مهاجرت علما به قم در اعتراض به سیاست های اقتصادی حکومت و سرکوب مخالفان و عمل نکردن به وعده های پیشین از جمله تشکیل عدالتخانه مطرح شد . سه هفته بعد به دنبال اعتصابات گسترده مردم و علما مظفرالدین شاه اعلامیه تشکیل مجلس شورای ملی را امضا کرد .
به دنبال امضای فرمان تشکیل مجلس شورای ملی ، احزاب و روزنامه ها فعالیت های خود را از سر گرفتند و تعداد آن ها به شکل چشمگیری افزایش یافت .
پس از تشکیل مجلس، نمایندگان به سرعت به تدوین قانون اساسی پرداختند . در قانون اساسی جدید جایگاه مجلس استحکام یافت و مجلس به عنوان نماینده کل مردم قدرت بسیار گرفت .
مظفرالدین شاه پنج روز پس از امضای قانون اساسی درگذشت .
محمد علی شاه چندان میانه خوبی با مجلس نداشت . اگرچه آنگونه که "آدمیت" می گوید ، تخاصم میان مجلس و محمدعلی شاه دائمی نبود و گاهی شاه پایبندی بسیاری به مشروطه از خود نشان می داد . اما وی در آغاز تاجگذاری اش در اشکال مختلف به تحقیر نمایندگان پرداخت و حتی تلاش کرد تا با تطمیع پزشک دربار سلامت عقلی پدرش را در هنگام امضای قانون اساسی زیر سوال ببرد ، اما از آنجایی که پزشک دربار در شمار مشروطه خواهان بود ، ناکام ماند . زمانی که متمم قانون اساسی را برای امضا نزد وی بردند او در ابتدا از این کار سرباز زد ، چرا که در قانون اساسی جدید او عهده دار مسئولیت چندانی نبود . اصل 35 متمم قانون اساسیمنشا حاکمیت را نه خداوند بلکه مردم می دانست: " سلطنت ودیعه ای است که به موهبت الهی از طرف ملت به شخص شاه مفوض شده . " از سوی دیگر قوه مجریه در اختیار شاه قرار گرفته بود و او می بایست وزرا را تعیین کند ، در حالی که بودجه دربار را مجلس تعیین می کرد ، مجلس حق عزل وزرا را در اختیار داشت و پسران ، برادران و عموهای شاه نیز حق عضویت در کابینه را نداشتند و شاه از عادت مرسوم دست خط نویسی منع شد و تنها می توانست طرح های مجلس را امضا کند . بدیهی بود که شاه در برابر انتقال چنین اقتداری به مجلس ایستادگی کند . وی سرانجام به دنبال حمایت های گسترده مردم از مجلس و متمم قانون اساسی وادار به امضای آن شد .
متاسفانه در برهه های بسیاری از تاریخ ایران ، پیروزی های مقطعی و آزادی های ناشی از آ ن به دنبال حرکت های رادیکال و بیش از ظرفیت جامعه دوام چندانی پیدا نکرده اند . پیروزی مشروطه طلبان نیز در این برهه از این قاعده مستثنی نشد . اقداماتی نظیر اصلاحات غیر دینی ، درخواست حق رای برای تمام مردان ایرانی که اغلب فقیر و بی سواد بودند و تصویب چندین طرح اقتصادی در شرایط نابسامان اقتصادی آن روز که منجر به استضعاف هرچه بیشتر عامه مردم و نارضایتی اصناف گردید ، فضا را برای سوء استفاده سلطنت طلبان و روحانیون مرتجع طرفدار آنان باز نمود و بار دیگر اقتدار از دست رفته یشان را به آن ها بازگرداند و شجاعت کافی برای به توپ بستن مجلس را در خرداد 1287 به محمد علی شاه بخشید . بدین ترتیب مجلس اول بواسطه کشمکش های داخلی و به دنبال یک درگیری خونین به انتهای کار خود رسید و عده بسیاری از مشروطه خواهان دستگیر شدند و یا به قتل رسیدند .
در عین حال تصرف پایتخت منجر به سکوت مشروطه طلبان در سایر ایالات نشد . با قیام ایالات و به هم پیوستن دو گروه مسلح طرفدار مشروطه ، موقعیت سلطنت طلبان در تهران به شدت تضعیف شد . مشروطه طلبان سرانجام در 22 تیرماه تهران را فتح کردند ، عده ای از مخالفان را دستگیر و محاکمه نمودند . محمد علی شاه را عزل و فرزندش احمد شاه را به جای او نشاندند و با انجام اصلاحاتی در قانون انتخابات ، مجلس دوم را تشکیل دادند .
مجلس دوم به دنبال بروز چند دستگی در داخل و خارج آن و فشارهای روسیه مبنی بر اجرای قراداد 1907 منحل شد . چرا که نمایندگان مجلس مخالف اجرای این قرارداد بودند ، درحالی که کابینه برای جلوگیری از تصرف پایتخت بوسیله نیروهای روسی به اجرای آن تن داد و مجلس را منحل نمود .
پس از آن ایران به شکل مستعمره کشورهای بیگانه چون روس و انگلیس درآمد . ایران بسان تکه گوشتی بود و بیگانگان چون درندگان هر کدام هر بخش را که می توانست در اختیار خود می گرفت ، گاهی هم بر سر تقسیم ایران توافق هایی میان آن ها صورت می پذریفت ، انگار که آنان صاحب جان و مال و سرزمین مردم ایرانند . در این میان روسای قبایل و بزرگان و ثروتمندان نیز از این وضعیت چندان بی بهره نماندند و به تقسیم قدرت در میان یکدیگر پرداخته و هر چه بیشتر به استثمار مردم پرداختند . همین عوامل منجر به شکل گیری اعتراضات توده ای در میان مردم از جمله تحصن در حرم حضرت رضا (ع) و ماجرای به توپ بستن آن توسط روس ها شد . در پی این سرکوب ، اگرچه اعتراضات برای مدتی فروکش کرد ، اما سرانجام به دنبال تهدید عده ای از روشنفکران رادیکال و برخی از اصناف مبنی بر اعتصاب در صورت تشکیل نشدن مجلس ، مجلس سوم بلافاصله پس از جنگ جهانی اول تشکیل شد .
لایحه اعطای حق رای به همه مردان ایران اعم از روستایی ، فقیر و بی سواد در مجلس سوم و در شرایط بسیار آشفته ای به تصویب رسید . این قانون بعد ها در به قدرت رسیدن رضاخان چندان بی تاثیر نبود .
در بحبوبه جنگ علیرغم اعلام بی طرفی ، ایران یکبار دیگر از سوی کشورهای بیگانه مورد تعرض قرار گرفت . دراین هنگام انقلاب روسیه همانند معجزه ای بود که ایران را از خورده شدن به دست اجانب رهاند . با اینحال بروز تفرقه و چند دستگی در میان احزاب سیاسی و از سوی دیگر ناآگاهی مردم و عدم اعتماد آن ها به حکومت باعث شد تا اوضاع کشور همچنان آشفته باقی بماند و دولت های ناکارآمد پشت سر هم تشکیل و سقوط کنند ، بطوریکه در مدت 19 ماه 6 کابینه تشکیل شد . قرارداد 1919 ایران و انگلیس هم که بدون دخالت مجلس منعقد شده و به منزله فروش کشور بود بر موج ناآرامی ها افزود . از سوی دیگر قحطی بر کشور مستولی شد و همه این عوامل دست به دست هم داد تا رضاخان در اذهان به شکل تنها ناجی مردم جلوه گر شود .
در چنین شرایطی ، فکر کودتا به ذهن بیشتر طرف های درگیر خطور کرد . از یک سو مرحوم سید حسن مدرس تنها راه نجات از آشفتگی و بلاتکلیفی را کودتا می دانست و از سوی دیگر سلطنت طلبان هم راهکار فائق آمدن بر مشروطه طلبان و حفظ تاج و تخت خود را در کودتامی دیدند ، اما کودتا و نتیجه آن بگونه ای دیگر رقم خورد .

نهایتا رضاخان در شب سوم اسفند 1299 با پشتیبانی نیروهای انگلیسی به تهران رسید و شاه را وادار کرد تا سید ضیاء را به نخست وزیری منصوب کند و خود نیز به مقام سردار سپهی دست یافت . آنان قرارداد 1919 و برخی قراردادهای دیگر با کشور روسیه را لغو نمودند . در ظاهر اینچنین می نمود که کودتا پایان دوران آشوب های داخلی خواهد بود .
رضاخان یکسال بعد وزارت جنگ را در اختیار گرفت . وی به تدریج نیروی نظامی خود را تقویت کرد و جنبش جنگل و سایر جنبش های محلی را سرکوب نمود . او سپس برای دست یابی به قدرت بیشتر به ائتلاف با احزاب مجلس پرداخت . در نخستین گام ، در مجلس چهارم با حزب محافظه کار اصلاح طلب ائتلاف نمود . بیشتر اعضای این حزب بواسطه تصویب لایحه اعطای حق رای به تمام مردان ایرانی در مجلس سوم ، به مجلس چهارم راه یافته بودند . نتیجه این ائتلاف بقای رضاخان در صدر وزارت جنگ بود .
این ائتلاف در اواخر کار مجلس چهارم با ارائه لایحه نظام وظیفه اجباری از جانب رضاخان و مخالفت حزب مذکور از هم پاشید .
در فاصله میان مجلس چهارم و مجلس پنجم رضاخان به ائتلاف با احزاب اصلاح طلب غیر مذهبی پرداخت و با دست کاری در انتخابات حوزه ها ، اکثریتی از دوحزب سوسیالیست و تجدد را وارد مجلس کرد و در قبال آن نخست وزیری را بدست آورد .
سرانجام در پاییز 1304 احزاب حامی رضاخان در مجلس بیشترین خدمت خود را به رضاخان انجام داده ، طرح خلع قاجار از سلطنت و واگذاری حکومت به رضاخان را با 80 رای موافق ، 30 رای ممتنع و 5 رای مخالف به تصویب رساندند . از سرشناس ترین مخالفان این طرح می توان نام " دکتر محمد مصدق " را ذکر نمود .
نکته جالب اینجاست که" آبراهامیان" اگرچه دلیل اصلی به قدرت رسیدن رضاخان را قوه ارتش و نیروی نظامی می داند اما معتقد است اگر خواست عمومی مردم نبود ، وی هرگز نمی توانست اینچنین مسالمت آمیز سلطنت را در اختیار گیرد ، انگار که "آبراهامیان" می خواهد با طرح این مسئله به نوعی اولویت بندی در تشخیص معضلات ایران و عوامل بوجود آورنده آن برسد .
از مجلس اول تا مجلس پنجم ، انتخابات مجلس عرصه رقابت گروه ها ی سیاسی و اشخاص سرشناس در شهرها و همچنین رقابت صاحبان نفوذ در روستاها که زیر دستان خود را بسان گله های گوسفند ( به تعبیر آبراهامیان ) ، به پای صندوق های رای می آوردند ، بود . اما از مجلس ششم تا سیزدهم رضا شاه با مداخله مستقیم در انتخابات مجلس ، بوسیله دست چین کردن نامزدهای مد نظر خود و داخل کردن آن ها به مجلس و جلوگیری از ورود نامزدهای سایر احزاب و مخالفان ، شخصا معادلات سیاسی را رقم می زد . بنابراین مجلس دیگر نه یک نهاد مفید و موثر و خانه مردم ، بلکه نهادی تشریفاتی و ناکارآمد بود که طرح های مد نظر رضاشاه را تصویب و طرح های خلاف نظر او را رد می کرد . این امر در هنگام رای اعتماد به وزرا نیز بخوبی به چشم می آمد .
رضاخان به جای مشورت با بزرگان و صاحبان اندیشه برای انتخاب وزرا که تا پیش از آن مرسوم بود ، در عین خودکامگی ، وزرای مورد نظر خود را بدون مشورت انتخاب می کرد و برای اخذ رای اعتماد به مجلس می فرستاد و نتیجه نیز از پیش معلوم !
اینچنین خانه آمال و آرزوهای ملت ، تا مدت ها به جولانگاه رضاخان برای تظاهر به ملی گرایی مبدل شد . خانه ملت که نبود ، هیچ ، گشوده راهی برای برآوردن خواست های رضا خان به عنوان شخص اول مملکت گشت .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع :
ایران بین دو انقلاب ، یرواند آبراهامیان
مجلس اول و بحران آزادی ، فریدون آدمیت
تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران - انقراض قاجاریه ، محمد تقی بهار